Często zadawane pytania

Jeżeli akwakultura odbywa się w sposób zrównoważony, może pomóc rozwiązać niektóre z najpilniejszych problemów, z którymi mamy dziś do czynienia.

Akwakultura dostarcza bogatej w składniki odżywcze i zróżnicowanej żywności dla rosnącej liczby ludności świata.

Akwakultura zmniejsza potrzebę poławiania większej liczby dzikich ryb w celu zaspokojenia rosnącego popytu na ryby, a tym samym przyczynia się do ochrony zasobów rybnych.

— Może dostarczać świeżą i lokalną żywność. Dostarczanie żywności bliżej konsumenta umożliwia ograniczenie emisji dwutlenku węgla w transporcie.

Akwakultura może produkować żywność i paszę o mniejszym wpływie na klimat i środowisko niż inne rodzaje rolnictwa (np. hodowla bydła na mleko lub mięso). Spożywając więcej żywności z akwakultury, możemy również zmniejszyć presję, jaką rolnictwo wywiera na grunty.

— Działalność w zakresie akwakultury może być źródłem dochodów i rozwoju dla oddalonych społeczności nadbrzeżnych i wiejskich, w których dostępnych jest niewiele alternatyw. Niektóre rodzaje akwakultury przyczyniają się do ochrony ekosystemów i różnorodności biologicznej (np. hodowla mięczaków, akwakultura ekstensywna w stawach i terenach podmokłych oraz hodowla alg i innych bezkręgowców). Usługi te obejmują oczyszczanie wody z nadmiaru składników odżywczych i materii organicznej lub ochronę i odbudowę ekosystemów i różnorodności biologicznej.

— Zanim gospodarstwa akwakultury będą mogły prowadzić działalność, przyszli producenci akwakultury muszą uzyskać zezwolenie od właściwych organów krajowych (czasami organy regionalne mogą być odpowiedzialne za wydawanie zezwoleń). Dokonując oceny, organy te sprawdzają stosowność proponowanej lokalizacji oraz wnikliwie badają ewentualny wpływ zakładu na środowisko naturalne.

— Producenci akwakultury potrzebują zezwolenia przed wykorzystaniem wody morskiej lub słodkiej w gospodarstwie. Po powrocie do środowiska stan jednolitej części wód nie może ulec pogorszeniu.

— Ponadto zakłady akwakultury muszą być zarejestrowane lub zatwierdzone przez organy sanitarne zajmujące się zdrowiem zwierząt, a zarówno rolnik, jak i te organy mają obowiązek prowadzenia nadzoru nad możliwymi chorobami.

— Po uzyskaniu wszystkich autoryzacji producenci akwakultury muszą spełnić szereg warunków w celu zapewnienia poszanowania środowiska, zdrowia ludzi i zwierząt oraz dobrostanu zwierząt w działalności w zakresie akwakultury.

— Gospodarstwa posiadające zezwolenie muszą nadal monitorować ich wpływ na środowisko.

— W celu ochrony środowiska producenci mogą stosować wyłącznie dopuszczone pasze, środki czyszczące i leki.

— W odniesieniu do zdrowia zwierząt rolnicy mają również obowiązek prowadzenia kilku rejestrów, w tym dokumentacji dotyczącej liczby zwierząt wprowadzanych do gospodarstwa i opuszczających go oraz liczby zgonów. Muszą również prowadzić dokumentację środków, które wprowadzili w ramach zapobiegania wszelkiemu ryzyku choroby i zarządzania takim ryzykiem. Aby chronić zdrowie konsumentów, producenci akwakultury muszą przestrzegać restrykcyjnych przepisów dotyczących higieny żywności i zdrowia zwierząt. Dopuszczalne jest stosowanie wyłącznie zatwierdzonych pasz objętych kontrolą.

— Stosowanie weterynaryjnych produktów leczniczych wymaga recepty wystawionej przez lekarza weterynarii i dozwolone są jedynie dopuszczone weterynaryjne produkty lecznicze, z zachowaniem przepisanych okresów karencji i limitów pozostałości. Hodowcy muszą prowadzić dokumentację wszystkich weterynaryjnych produktów leczniczych, które stosują, oraz zachowywać kopie recept.

— Ponadto rolnicy muszą zapewnić humanitarne traktowanie zwierząt gospodarskich w całym cyklu produkcyjnym oraz podczas uboju i transportu.

Aby dowiedzieć się, czy projekt dotyczący akwakultury może być realizowany na danym obszarze, należy przeprowadzić badanie rentowności tego obszaru (np. dostępność wody wysokiej jakości, brak zakłóceń w innych zastosowaniach, warunki tworzenia miejsc akwakultury na tym obszarze) oraz możliwych gatunków, które mogą być hodowane. Istnieje wiele możliwych miejsc akwakultury (np. na lądzie, w wodach przybrzeżnych, na morzu, przyujściach, w stawach, obok rzek). Aby uzyskać licencję, każdy obiekt ma różne warunki, a badania, które należy przeprowadzić, są różne. Właściwe organy czasami identyfikują wcześniej badane obszary, na których działalność w zakresie akwakultury jest możliwa i traktowana priorytetowo, co sprawia, że uzyskanie zezwoleń na prowadzenie gospodarstwa na tym obszarze jest szybsze.

Chociaż teoretycznie wszystkie gatunki ryb mogłyby być wykorzystywane do hodowli akwakultury, tylko kilka z nich (około 10) stanowi obecnie ważną część produkcji akwakultury w UE. W szczególności hodowane są te gatunki, których biologia jest dobrze znana i których rozmnażanie w niewoli jest możliwe. Jednocześnie musi istnieć popyt rynkowy na te gatunki oraz cena rynkowa, która pozwoli na osiągnięcie rentowności produkcji.

Istnieją bardzo zróżnicowane metody produkcji gatunków akwakultury w UE, a niektóre z nich są następujące (tabela danych ekonomicznych STECF dotyczących akwakultury, 2023 r.):

— Obudowy, długopisy, systemy recyrkulacji i zbiorniki na łososie;

— Zbiorniki i tory wyścigowe, systemy recyrkulacji i stawy do pstrąga;

— Długopisy, zbiorniki, stawy, systemy recyrkulacji labraksa i dorady;

Tratwy, polikultura, linia logiczna dla omułków;

Stawy, czołgi, tory wyścigowe, bragi, polikultura karpia;

— Na dnie, takle, tratwy i polikulturę ostryg;

Stawy, tory wyścigowe, zbiorniki na skorupiaki;

— Na dnie, czołgach i torach wyścigowych, długopisach, systemach recyrkulacji, polikulturze, tratwach, sznurach haczykowych, zbiornikach na wodorosty morskie;

— Bioreaktory w układzie otwartym lub zamkniętym do mikroalg.

Ponadto na wczesnych etapach wzrostu większość gatunków ryb i wodorostów morskich musi znajdować się w wylęgarni i narybku. Nasiona mięczaków są produkowane w wylęgarniach lub zbierane ze środowiska naturalnego.

Podobnie jak każda działalność gospodarcza, akwakultura ma wpływ na środowisko. Zależy to od jakości zarządzania działalnością, adekwatności lokalizacji i systemu produkcji. Przy odpowiednim zarządzaniu akwakultura może być również metodą produkcji białka o niższym śladzie węglowym i środowiskowym niż inne rodzaje hodowli. Ponadto niektóre formy akwakultury (np. hodowla mięczaków, akwakultura w stawach i na terenach podmokłych oraz hodowla alg i innych bezkręgowców) w przypadku odpowiedniego zarządzania mogą oferować wiele usług ekosystemowych. Usługi te obejmują absorpcję nadmiaru składników biogennych i materii organicznej ze środowiska lub ochronę i odbudowę ekosystemów i różnorodności biologicznej.

Przepisy UE w zakresie ochrony środowiska i przepisy wykonawcze krajowe ustanowiły ramy regulacyjne dla akwakultury w UE, które zapewniają łagodzenie wpływu, jaki działalność w zakresie akwakultury może mieć na środowisko (czy to pod względem śladu węglowego, ścieków, odpadów lub innych skutków dla ekosystemów morskich i słodkowodnych), oraz że działalność w zakresie akwakultury nie szkodzi znacząco ekosystemom ani różnorodności biologicznej.

Efektywność środowiskową unijnego sektora akwakultury można jednak jeszcze bardziej poprawić poprzez: (i) zapewnienie pełnego stosowania prawodawstwa w zakresie ochrony środowiska i realizacji jego celów; (II) dalsze łagodzenie wpływu akwakultury; oraz (iii) promując akwakulturę wywierającą mniejszy wpływ na środowisko oraz akwakulturę, która zapewnia usługi ekosystemowe.

„Strategiczne wytyczne dotyczące bardziej zrównoważonej i konkurencyjnej akwakultury w UE na lata 2021–2030” mają na celu poprawę efektywności środowiskowej sektora akwakultury poprzez dalsze ograniczanie wpływu akwakultury, a także promowanie rodzajów akwakultury, które są najbardziej korzystne dla środowiska i klimatu, takich jak akwakultura o niskim poziomie troficznym i akwakultura ekologiczna.

Akwakultura wymaga dobrej jakości wody, aby zapewnić optymalne zdrowie i dobrostan zwierząt wodnych oraz rentowność gospodarstwa wodnego. W związku z tym walka z zanieczyszczeniem wody przez państwa członkowskie UE, zgodnie z ambitnym celem „zero zanieczyszczeń” określonym w Europejskim Zielonym Ładzie, ma szczególne znaczenie dla akwakultury.

Producenci akwakultury potrzebują zezwolenia przed wykorzystaniem wody morskiej lub słodkiej w gospodarstwie. Po powrocie do środowiska stan jednolitej części wód nie może ulec pogorszeniu. Zrzuty z zakładów akwakultury w UE muszą spełniać rygorystyczne unijne normy jakości wody, a także rygorystyczne przepisy krajowe, regionalne i lokalne.

Niektóre formy akwakultury, takie jak hodowla mięczaków oraz hodowla alg i innych bezkręgowców, jeżeli są odpowiednio zarządzane, mogą poprawić jakość wody ze względu na wchłanianie nadmiaru składników odżywczych i materii organicznej ze środowiska.

Systemy akwakultury recyrkulacji (RAS) to lądowe obiekty akwakultury – na świeżym powietrzu lub w pomieszczeniach – które minimalizują zużycie wody poprzez filtrowanie, regulowanie i ponowne wykorzystywanie wody.

W porównaniu z tradycyjną akwakulturą stawów lub wód otwartych proces recyrkulacji wody w RAS umożliwia kontrolę warunków hodowli i zbieranie odpadów. Ponadto akwakultura lądowa zapobiega ucieczce i ogranicza zewnętrzne przenoszenie chorób i pasożytów. RAS daje obietnicę bardziej zrównoważonej produkcji żywności przy niższym zużyciu wody słodkiej i krótszych odległościach transportu, ponieważ ryby mogą być uprawiane bliżej rynków. Kontrolując warunki hodowli, produkcja akwakultury w zakładzie RAS może być prowadzona niemal w dowolnym miejscu, niezależnie od warunków lokalnych. Przeniesienie produkcji na ląd może również złagodzić niedobór dostępnej przestrzeni i konkurencję o dostęp do obszarów morskich.

Z drugiej strony obiekt RAS jest zazwyczaj energochłonny i kosztowny. Koszty inwestycji są wysokie, a technologia recyrkulacji zużywa ogromne ilości energii i wymaga kontroli i zarządzania przez wykwalifikowaną siłę roboczą. Ponadto technologia ta nadal musi udowodnić swoją rentowność w produkcji na dużą skalę, w szczególności w odniesieniu do środowiska wód słonych.

Pasza dla ryb utrzymywanych w gospodarstwie rybackim musi zawierać istotne poziomy (35–50 %) wysokostrawnych białek oraz wysoką energię dzięki wysokiej jakości tłuszczom, aby utrzymać ich aktywność i wzrost. Surowce dostępne do produkcji takich zanieczyszczeń pochodzą z trzech głównych źródeł:

i) Warzywne produkty uboczne pszenicy, soi i kukurydzy.

(II) mączka rybna i olej z ryb i skorupiaków morskich, chociaż ich udział w paszy maleje.

(III) W niektórych przypadkach również produkty uboczne z sektora produkcji zwierząt lądowych, które są wysoce bogate w składniki odżywcze.

Obecnie promowane są zrównoważone systemy karmienia, które ograniczają zależność od mączki rybnej i oleju z ryb pochodzących z dzikich stad do produkcji żywności, na przykład zachęcając do stosowania alternatywnych składników białkowych, takich jak algi lub owady, lub odpadów pochodzących z innych gałęzi przemysłu. Znajduje to również odzwierciedlenie w strategicznych wytycznych dotyczących bardziej zrównoważonej i konkurencyjnej akwakultury w UE na lata 2021–2030.

Zgodnie z rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/848 z dnia 30 maja 2018 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych (https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A32018R0848) produkcja ekologiczna jest ogólnym systemem zarządzania gospodarstwem i produkcji żywności, łączącym najlepsze praktyki w zakresie działań na rzecz środowiska i klimatu, wysoki poziom różnorodności biologicznej, ochronę zasobów naturalnych oraz stosowanie wysokich norm dobrostanu zwierząt i wysokich norm produkcji zgodnie z zapotrzebowaniem rosnącej liczby konsumentów na produkty wytwarzane przy użyciu naturalnych substancji i procesów. Niniejsze rozporządzenie wraz z niektórymi odpowiednimi aktami wtórnymi przewiduje szczegółowe przepisy dotyczące produkcji ekologicznej akwakultury, które obejmują wymogi środowiskowe, przestrzeganie okresu konwersji na produkcję ekologiczną, odżywianie, dobrostan zwierząt, opiekę zdrowotną i hodowlę wraz ze szczegółowymi maksymalnymi zagęszczeniem hodowli gatunków oraz ścisłymi ograniczeniami stosowania środków zewnętrznych, m.in. w odniesieniu do leczenia lekarzy weterynarii.

Aby móc stosować unijne logo produkcji ekologicznej i wzmiankę „ekologiczny” na etykietach swoich produktów, podmioty prowadzące działalność ekologiczną muszą uzyskać certyfikację od jednostki certyfikującej zatwierdzonej przez właściwe organy, która poświadczy, że ich działalność prowadzona jest zgodnie z rozporządzeniem UE w sprawie produkcji ekologicznej.

Więcej informacji na temat unijnego systemu certyfikacji ekologicznej i jego egzekwowania można znaleźć na stronie internetowej Komisji:

Rolnictwo ekologiczne (https://agriculture.ec.europa.eu/farming/organic-farming_en). Ponadto dokument z najczęściej zadawanymi pytaniami na temat przepisów dotyczących produkcji ekologicznej, w tym rozdział dotyczący akwakultury ekologicznej, jest dostępny pod adresem: https://agriculture.ec.europa.eu/system/files/2022-09/organic-rules-faq….

Tak, jest to wykonalne, ale nadal istnieją wyzwania techniczne, inżynieryjne i kosztowe. Przyszły rozwój morskiej lub narażonej akwakultury oceanicznej będzie zależał od technologii wdrożonej w celu przezwyciężenia ekstremalnych warunków klimatu oceanicznego, problemów logistycznych związanych z wprowadzaniem paszy i innych środków do gospodarstwa, rozwoju morskich platform roboczych i zdalnej kontroli platform opartych na internecie rzeczy (IoT) w celu komunikacji i zarządzania platformami z systemami optymalizacji opartymi na sztucznej inteligencji.

Zintegrowana akwakultura wielotorowa (IMTA) to rodzaj akwakultury, w której kilka gatunków wodnych o różnych poziomach troficznych (np. ryby, wodorosty morskie, skorupiaki lub inne bezkręgowce) hoduje się w bliskiej odległości w ramach tego samego systemu produkcji w celu poprawy wydajności, ograniczenia ilości odpadów i świadczenia usług ekosystemowych, takich jak bioremediacja.

W „Strategicznych wytycznych dotyczących bardziej zrównoważonej i konkurencyjnej akwakultury w UE na lata 2021–2030” promuje się IMTA, wśród innych rodzajów akwakultury, które są najbardziej korzystne dla środowiska i klimatu.

IMTA może obejmować wiele różnych rodzajów systemów akwakultury, takich jak systemy akwakultury lądowej (np. stawy) i systemy kojców sieciowych (np. połączenie hodowli ryb z systemami pozadennymi i na dnie w przypadku małży i produkcji wodorostów morskich). Celem jest jednak zawsze zwiększenie zrównoważenia środowiskowego, stabilności gospodarczej i akceptacji społecznej w ramach holistycznego podejścia opartego na gospodarce o obiegu zamkniętym.

Systemy IMTA zwiększają zrównoważony charakter akwakultury poprzez naśladowanie naturalnych obiegów składników odżywczych. W tych systemach materia organiczna, która nie jest wykorzystywana przez jeden gatunek, taki jak ryby, staje się zasobem dla innych, takich jak wodorosty morskie i mięczaki, w których do wzrostu wykorzystuje się składniki odżywcze. Skuteczność systemu zależy od czynników środowiskowych, takich jak poziom składników odżywczych na danym obszarze, dostępność żywności i hydrodynamika.

Nadal istnieje szereg wyzwań związanych z przyjęciem IMTA. Na przykład, zgodnie z przepisami UE, zwierzęta akwakultury nie mogą być karmione odpadami, co oznacza, że obowiązujące ramy prawne unieważniają modele łączenia ryb z niektórymi filtratorami i gatunkami detritivores (niskie gatunki troficzne, takie jak małże i ogórki morskie), które poddają recyklingowi składniki odżywcze pochodzące z niezjednych pasz i odchodów. Aby ocenić te wyzwania i pomóc im sprostać, UE finansuje kilka projektów w ramach IMTA, takich jak Astral (https://www.astral-project.eu/ ) i AquaVitae (https://aquavitaeproject.eu/).

W 2020 r. produkcja akwakultury w UE osiągnęła łącznie 1,2 mln ton, o wartości 3,9 mld EUR. W tym czasie głównymi produkowanymi gatunkami akwakultury były omułki morskie (19 % całkowitej produkcji UE), pstrąg tęczowy (17 %), małże (11 %), ostrygi pacyficzne (9 %), morlesz bogar (8 %), małże śródziemnomorskie (7 %), labraks (7 %), karp (7 %) i tuńczyk błękitnopłetwy atlantycki (3 %). Te dziewięć gatunków odpowiada za 87 % masy całkowitej produkcji akwakultury w UE (STECF 22-17-UE).

Unijne produkty akwakultury są wytwarzane zgodnie z wysokimi normami jakości i zrównoważonego rozwoju, ponieważ istnieje wiele przepisów UE obejmujących różne kwestie, których muszą przestrzegać producenci akwakultury (np. przepisy dotyczące zdrowia zwierząt, dobrostanu zwierząt, bezpieczeństwa żywności, bezpieczeństwa pasz, leczenia weterynaryjnego, jakości wody, przepisy dotyczące wprowadzania gatunków nierodzimych lub niewystępujących miejscowo itp.).

Trwają badania nad tym zagadnieniem. Na przykład w ramach finansowanego przez UE projektu „Diversify” za gatunki najważniejsze dla zwiększenia dywersyfikacji produkcji akwakultury europejskiej uznano Meagre (Argyrosomus regius), Greater amberjack (Seriola dumerilii), szczypce (Sander lucioperca), halibut atlantycki (Hippoglossus hippoglossus), Wreckfish (Polyprion americanus), morletę (Mugil cephalus). W ramach innych projektów finansowanych przez UE bada się również potencjał dalszej dywersyfikacji gatunków, w tym gatunków o niskim poziomie troficznym (zob. AquaVitae (https://aquavitaeproject.eu/)). Dywersyfikacja musi odbywać się z uwzględnieniem popytu rynkowego i międzynarodowego handlu produktami spożywczymi pochodzenia wodnego.

Algi mają duży potencjał, ale produkcja w Europie jest obecnie nadal niska. W 2022 r. Komisja przyjęła komunikat „W kierunku silnego i zrównoważonego unijnego sektora alg”, tzw. inicjatywę UE w sprawie alg (https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/ip_22_6899), której celem jest uwolnienie potencjału alg w Unii Europejskiej. W komunikacie zaproponowano 23 działania mające na celu zaoferowanie sektorowi przemysłu możliwości przekształcenia się w solidny, zrównoważony i regeneracyjny sektor zdolny do zaspokojenia rosnącego popytu na rynku UE. Europejska platforma zainteresowanych stron w zakresie alg, EU4Algae (https://maritime-forum.ec.europa.eu/en/frontpage/1727), ma na celu przyspieszenie rozwoju europejskiego przemysłu alg i promowanie alg do celów żywieniowych i innych zastosowań wśród konsumentów i przedsiębiorstw w UE.

Produkty akwakultury stanowią 27 % spożycia produktów żywnościowych pochodzenia wodnego (akwakultura i rybołówstwo) w UE. Unijne produkty akwakultury stanowią 26 % produktów wytwarzanych przez sektor żywności pochodzenia wodnego (rybołówstwo wydobywcze i akwakultura). Odsetek produktów akwakultury spożywanych w UE, które pochodzą z akwakultury w UE, wynosi 37,5 % (bilans dostaw, EUMOFA 2022, https://www.eumofa.eu/supply-balance).

Całkowitą produkcję akwakultury ekologicznej na poziomie UE w 2020 r. szacuje się na 74.032 ton, co stanowi 6,4 % całkowitej produkcji akwakultury w UE (Akwakultura ekologiczna w UE, (EUMOFA 2022, https://www.eumofa.eu/documents/20178/432372/Organic+aquaculture+in+the…).

W UE-27 najważniejszymi państwami są Hiszpania, Francja, Grecja, Włochy i Polska, których produkcja w sektorze akwakultury wynosi 70 %.

Kraje, które w największym stopniu przyczyniają się do produkcji europejskiej (EOG39), to Norwegia (około 46 % całkowitej produkcji europejskiej), a następnie Hiszpania, Turcja, Zjednoczone Królestwo, Francja, Włochy i Grecja. Na te siedem państw przypada 90 % całej produkcji akwakultury w Europie. (FAO 2022).

W porównaniu ze wzrostem akwakultury na poziomie światowym produkcja w UE jest niemal niestabilna.

Tempo wzrostu akwakultury ryb w UE-27 od 2000 r. jest wyjątkowo niskie: akwakultura rybna rośnie o 1,1 % rocznie (średni roczny wzrost), a gatunki mięczaków – 2,8 %. Jeżeli uwzględni się Norwegię i Turcję, całkowita kwota wzrośnie do 4 %. Na poziomie globalnym średni roczny wzrost akwakultury rybnej wynosi 4,3 %. (FAO, 2022 r., https://www.fao.org/fishery/en/topic/166235).

Akwakultura precyzyjna to zaawansowane technologicznie podejście w sektorze akwakultury, którego celem jest włączenie zaawansowanych narzędzi i metod w celu zwiększenia autonomii monitorowania zarówno zmiennych biotycznych, jak i abiotycznych w obiektach, co sprzyja skuteczniejszemu zarządzaniu gospodarstwem. Celem jest podniesienie standardów dobrostanu zwierząt, złagodzenie wpływu na środowisko i zwiększenie rentowności zakładów akwakultury. Akwakultura precyzyjna ma na celu umożliwienie producentom skuteczniejszego monitorowania i dokumentowania procesów biologicznych nieodłącznie związanych z ich obiektami i charakteryzuje się integracją najnowocześniejszych technologii czujników, metod analizy statystycznej i zaawansowanych technologii sztucznej inteligencji (AI).